Blogging και Προστασία Πνευματικών Δικαιωμάτων

Της Σοφίας Γεωργίαδη, Δικηγόρος, LL.M.

Τα ιστολόγια (blogs) συντηρούν οι χρήστες τους (bloggers) που ανταλλάσσουν απόψεις μέσω του ιστολογίου, το οποίο είναι διαδραστικό μέσο που διαφέρει από τις ιστοσελίδες που διατηρούν στο διαδίκτυο τα μέσα ενημέρωσης, γιατί η διαμόρφωση του περιεχομένου του δεν αποφασίζεται μόνο από τον κάτοχο -διαχειριστή του, αλλά από όλους τους χρήστες – αναγνώστες του ιστολογίου [1].

Αυτό το αθρόο άνοιγμα προς την ελεύθερη χρήση του λόγου και της εικόνας, με περιεχόμενο δύσκολα ελεγχόμενο, αναπόφευκτα φέρνει τον χρήστη αντιμέτωπο με το βασικότερο πρόβλημα του διαδικτύου: την προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας σε σχέση με τη χρήση υλικού στο blog και την αποφυγή προσβολής των αντίστοιχων δικαιωμάτων άλλων χρηστών του διαδικτύου.

1. Τι είναι το copyright– Η προστασία του πνευματικού δημιουργού

Τα δικαιώματα του δημιουργού είναι άυλα δικαιώματα ιδιοκτησίας που αποκτώνται αυτοδίκαια για κάθε είδος πρωτότυπου έργου που εκφράζεται με οποιαδήποτε υλική μορφή. Ως έργο, σύμφωνα με το Ν.2121/1993, νοείται «κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης που εκφράζεται με ορισμένη μορφή». Ο Νόμος καλύπτει κάθε δημιούργημα από κείμενα και εικόνες μέχρι μουσική, βίντεο και λογισμικό ή βάσεις δεδομένων. Σαφές καθίσταται λοιπόν ότι οι δημοσιεύσεις των ιστολογίων και οποιαδήποτε αποτύπωση της σκέψης του blogger στο διαδίκτυο καλύπτονται από το ανωτέρω δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας.

Βάσει αυτού του δικαιώματος, ο κάτοχος ιστολογίου μπορεί να επιτρέπει ή να απαγορεύει μεταξύ άλλων:

• Την εγγραφή και την άμεση ή έμμεση, προσωρινή ή μόνιμη αναπαραγωγή των οποιωνδήποτε δημοσιεύσεών του (κείμενο, εικόνα, βίντεο) με οποιοδήποτε μέσο και μορφή, εν όλω ή εν μέρει.
• Τη μετάφραση του ιστολογίου του εν όλω ή εν μέρει.
• Τη διασκευή, την προσαρμογή ή άλλες μετατροπές των δημοσιεύσεών του από άλλους χρήστες.

Σημαντικό είναι εδώ να διασαφηνίσουμε ότι οι ως άνω εξουσίες του δημιουργού αποτελούν εκφάνσεις του περιουσιακού δικαιώματός του επί του ιστολογίου του (Άρθρο 3 Ν.2121/1993). Η άλλη «όψη» όμως των εξουσιών του blogger έγκειται στο ηθικό δικαίωμά του επί των δημοσιεύσεών του (Άρθρο 4). Το ηθικό δικαίωμα είναι εντελώς ανεξάρτητο από το περιουσιακό δικαίωμα και ταυτίζεται με την «πατρότητα» επί του έργου Αυτό σημαίνει ότι αν ο κάτοχος ενός ιστολογίου μεταβιβάσει το δικαίωμα εκμετάλλευσης και προβολής του έργου του (περιουσιακό) σε άλλο νομικό ή φυσικό πρόσωπο, εξακολουθεί να έχει τα κάτωθι δικαιώματα:

• Να αποφασίζει ο ίδιος το πότε, πώς και σε τι κοινό θα απευθύνει τις αναρτήσεις του.
• Να αποφασίζει ο ίδιος για την επωνυμία, ανωνυμία ή τη χρήση ψευδώνυμου στο blog του.
• Να υπαναχωρεί οποτεδήποτε θελήσει από μια εκάστοτε συμφωνία μεταβίβασης, αν αλλάξουν οι πεποιθήσεις του ή δεν τον εκφράζει πλέον ηθικά αυτή η συμφωνία.
• Να εναντιώνεται σε οποιαδήποτε προσπέλαση του έργου του σε περίπτωση που αυτή δε γίνεται με τρόπο που να προκαλεί τη μικρότερη δυνατή ενόχληση.

2. Πως αποκτά ο κάτοχος του blog το δικαίωμα copyright;

Βάσει τόσο του εθνικού (άρθρο 6 παρ. 2 Ν.2121/1993) όσο και του διεθνούς δικαίου (άρθρο 5 παρ.2 Διεθνούς Σύμβασης της Βέρνης) η απόλαυση και η άσκηση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας δεν υπόκεινται σε καμία διατύπωση, όπως για παράδειγμα χρειάζεται στην περίπτωση κατοχύρωσης σήματος. Η αξία της εγγραφής σε κάποιο μητρώο, έχει μόνο αποδεικτική σημασία και όχι συστατική του δικαιώματος. Ιδιαίτερα στην περίπτωση που υπάρχει ανάρτηση στο διαδίκτυο, η κατάθεση του έργου σε συμβολαιογράφο (πρακτική που συνήθως ακολουθείται) είναι περιττή, καθόσον υπάρχει ήδη η απαιτούμενη «ενσωμάτωση» του πνευματικού δημιουργήματος σε υλική μορφή (λογισμικό).

Αυτό σημαίνει ότι από τη στιγμή που ο blogger «ανεβάζει» μία δημοσίευση στο ιστολόγιό του αυτομάτως αυτή καλύπτεται από το δικαίωμα του δημιουργού, τόσο ως προς το κείμενο της δημοσίευσης όσο και ως προς τις αναρτηθείσες φωτογραφίες, εφόσον φυσικά πρόκειται για ΠΡΩΤΟΤΥΠΟ ΕΡΓΟ. Η ύπαρξη λοιπόν του δικαιώματος αλλά και η έναρξη της προστασίας των δημοσιεύσεων ως πνευματικό έργο του δημιουργού, δεν εξαρτώνται από την ύπαρξη της ένδειξης ©, που συναντάται συχνά στα ιστολόγια. Η ένδειξη αποσκοπεί καθαρά στην πληροφόρηση του κοινού αλλά και στην υπενθύμιση ύπαρξης πρωτότυπου προστατευμένου έργου.

Σημαντικό είναι να τονίσουμε ότι κάθε κομμάτι της ανάρτησης στο blog προστατεύεται αυτοτελώς. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, το λογισμικό, οι εικόνες, το κείμενο και τα βίντεο, εφόσον ανήκουν ΠΡΩΤΟΤΥΠΩΣ στον διαχειριστή του blog, να δημιουργούν και ξεχωριστά δικαιώματα, αυτοτελώς προστατευόμενα.

3. Μπορεί να επιτραπεί η αναδημοσίευση, χρήση και αντιγραφή των περιεχομένων ενός blog;

Σύνηθες είναι ο κάτοχος ενός ιστολογίου να επιθυμεί όχι μόνο να εκφραστεί μέσα από τις αναρτήσεις του, αλλά να προβάλλει και την επαγγελματική ή επιχειρηματική του ιδιότητα, ή να προωθήσει μία ιδέα και να διαφημιστεί (βλ. δικηγορικά blog, ενημερωτικά και πολιτικά). Εάν απαγορευόταν απόλυτα οποιαδήποτε αναδημοσίευση και χρήση των εκάστοτε αναρτήσεων, θα έπρεπε ο εκάστοτε χρήστης του ιστοχώρου να έπαιρνε την άδεια του δημιουργού, ακόμα και για μία απλή αναδημοσίευση, καθιστώντας έτσι το blog δυσχερώς προσβάσιμο και ελάχιστα αναγνωρίσιμο.

Αρκετοί bloggers λοιπόν επιθυμούν να δημοσιεύουν στα ιστολόγιά τους με επιφύλαξη κάποιων δικαιωμάτων» (Some rights reserved) ή ακόμα και η διακήρυξη «Χωρίς επιφύλαξη κανενός δικαιώματος» (No rights reserved). Πολλοί άνθρωποι έχουν καταλήξει από καιρό στο συμπέρασμα ότι η επιδίωξη ολοκληρωτικής προστασίας για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας εμποδίζει τη διάδοση του έργου τους στο ευρύτερο δυνατό κοινό και δεν τους βοηθά να αποκτήσουν την αναγνώριση που επιθυμούν.

Προς αυτό το σκοπό κινείται και η φιλοσοφία των αδειών Creative Commons. Οι άδειες Creative Commons, είναι σύγχρονες άδειες μη αποκλειστικής ιδιοκτησίας που επιτρέπουν στους δημιουργούς να οριοθετούν με ευέλικτο τρόπο τους όρους χρήσης των έργων τους. Για παράδειγμα, ο τύπος άδειας «Attribution», επιτρέπει στον επισκέπτη του blog να αντιγράψει και να διανείμει αυτούσιο το περιεχόμενο, με την προϋπόθεση απόδοσης της δημιουργίας του στον blogger. Αντίστοιχα, ο τύπος άδειας «Noderivative», επιτρέπει την αντιγραφή και διανομή μόνο πιστού αντιγράφου της ανάρτησης και απαγορεύει τα παράγωγα έργα.

Με την παράθεση λοιπόν των όρων της άδειας στο ιστολόγιό του, ο εκάστοτε χρήστης ενημερώνει τον επισκέπτη του blog ως προς την έκταση του δικαιώματος χρήσης των αναρτήσεων του κατόχου. Σε αυτή την περίπτωση ο επισκέπτης του blog ενημερώνεται από την ύπαρξη του εικονιδίου ©©.

4. Πως πρέπει να χρησιμοποιεί ο blogger τις πληροφορίες από άλλα ιστολόγια;

Το ζητούμενο για κάθε κάτοχο blog είναι η πρωτοτυπία ιδεών αλλά και ο ενδιαφέρων τρόπος έκθεσης των γεγονότων. Είναι χρήσιμο να προβαίνει κανείς στον παραπάνω διαχωρισμό ιδέας-έκφρασης, διότι το δικαίωμα του δημιουργού εκτείνεται μόνο στην εκφραστική αποτύπωση μιας ιδέας.

Συνακόλουθα, ο κάθε κάτοχος ιστολογίου μπορεί ελεύθερα να εμπνέεται από την ιδέα άλλου χρήστη, να ασχολείται με ταυτόσημο ζήτημα και να αναπτύσσει την ίδια ιδέα με οποιονδήποτε τρόπο επιλέξει. Βασικό στοιχείο του δικαιώματος του δημιουργού επί του έργου είναι η ενσωμάτωση της ιδέας του. Αντιστοίχως, ο blogger μπορεί να αντιγράφει ιδέες χωρίς να παραβιάζει τα πνευματικά δικαιώματα του άλλου δημιουργού.

Από την άλλη πλευρά, ο τρόπος που ο κάθε χρήστης αποτυπώνει την ιδέα του στο ιστολόγιό του διέπεται από τους κανόνες της δίκαιης χρήσης (fair use), δηλαδή μέχρι ποιο σημείο νομιμοποιείται ο χρήστης της πληροφορίας να την εκμεταλλευτεί χωρίς την άδεια του δημιουργού της.

Ο Ν. 2121/1993, στο άρθρο 18, αναφέρει ποιες πράξεις αποτελούν θεμιτό περιορισμό του περιουσιακού δικαιώματος του δημιουργού, ή άλλως ποια είναι τα όρια της δίκαιης χρήσης (fair use). Συγκεκριμένα λοιπόν, εφόσον o κάτοχος ιστολογίου επιθυμεί να χρησιμοποιήσει μία πληροφορία, εικόνα, βίντεο ή φράση που ανακάλυψε σε ιστολόγιο, χωρίς την άδεια του δημιουργού, θα πρέπει να αξιολογεί τους εξής παράγοντες:

(α)Το σκοπό της χρήσης: Για παράδειγμα, η μη-εμπορική (ιδιωτική) χρήση είναι πιο πιθανό να θεωρείται δίκαιη από την εμπορική χρήση (όπου ο χρήστης χωρίς άδεια μπορεί να επωφεληθεί χρηματικά από τη χρήση του προστατευόμενου έργου).

(β) Τη φύση της πληροφορίας: Σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 5 του Ν. 2121/1993 «Η προστασία του παρόντος νόμου δεν εκτείνεται σε επίσημα κείμενα με τα οποία εκφράζεται η άσκηση πολιτειακής αρμοδιότητας και ιδίως σε νομοθετικά, διοικητικά ή δικαστικά κείμενα, καθώς και στις εκφράσεις της λαϊκής παράδοσης, στις ειδήσεις και στα απλά γεγονότα ή στοιχεία». Εδώ υπάγονται και τα έργα δημοσίου τομέα (public domain) δηλαδή αυτά που δεν καλύπτονται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας οποιουδήποτε είδους και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ελεύθερα από τον blogger για οποιονδήποτε σκοπό (νόμοι, διατάγματα, εγκύκλιοι κλπ). Ως προς το θέμα της χρήσης των ειδήσεων και των γεγονότων, ο διαχειριστής του ιστολογίου πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός, λαμβανομένου υπόψη και του γεγονότος ότι τα blog τείνουν να γίνουν η κύρια πηγή πληροφόρησης για τα τεκταινόμενα. Η είδηση δεν προστατεύεται γιατί δεν αποτελεί πρωτότυπο έργο. Δεν είναι έκφραση, είναι γεγονός και έτσι δεν εμπεριέχει καμία δημιουργική αποτύπωση. Για παράδειγμα η είδηση της έκδοσης ενός νέου βιβλίου με αναφορά ως απλό γεγονός δεν προστατεύεται και μπορεί να αναπαραχθεί ελεύθερα. Η παρουσίαση όμως της είδησης με οποιαδήποτε θετική ή αρνητική χροιά, ή με τη χρήση συνέντευξης από τον συγγραφέα, αποτελεί πνευματικό έργο που αντικατοπτρίζει τη γνώμη του δημιουργού και η χρήση της απαιτεί την άδεια του τελευταίου. Φυσικά, ένα άρθρο επί του εκδοθέντος βιβλίου στην περίπτωσή μας, είναι δημιούργημα και το περιεχόμενό του (εικόνες κλπ) κατοχυρώνονται ως πρωτότυπο έργο.

(γ) Την έκταση της χρήσης: Σύμφωνα με τον ως άνω Νόμο(Άρθρο 19) «Η παράθεση σύντομων αποσπασμάτων από έργο άλλου νομίμως δημοσιευμένου για την υποστήριξη της γνώμης εκείνου που παραθέτει ή την κριτική της γνώμης του άλλου, εφόσον η παράθεση των αποσπασμάτων αυτών είναι σύμφωνη προς τα χρηστά ήθη και η έκταση των αποσπασμάτων δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό. Η παράθεση του αποσπάσματος πρέπει να συνοδεύεται από την ένδειξη της πηγής και των ονομάτων του δημιουργού και του εκδότη, εφόσον τα ονόματα αυτά εμφανίζονται στην πηγή».

Στο ως άνω παράδειγμά μας της είδησης της έκδοσης του βιβλίου, δίκαιη χρήση θα αποτελούσε η παράθεση μικρού αποσπάσματος σχολιασμού του βιβλίου από άλλο ιστολόγιο, αναφέροντας φυσικά το όνομα του σχολιαστή αλλά και τον υπερσύνδεσμο (link) της πηγής. Ακολουθώντας αυτά τα βήματα, ο διαχειριστής του ιστολογίου μπορεί κατόπιν νομίμως να σχολιάσει το απόσπασμα αλλά και να εκθέσει περαιτέρω τη γνώμη του επί του βιβλίου.

Συνοψίζοντας τα ανωτέρω και πάντα σε αναφορά με τον διαχειριστή του blog, παραθέτουμε εν είδει επιλόγου τα τρία βασικά σημεία-κανόνες που κάθε διαχειριστής blog πρέπει να εξετάσει ΠΡΙΝ δημοσιεύσει στο ιστολόγιό του, σχετικά με την προστασία της πρωτοτυπίας του έργου του αλλά και τον σεβασμό των άλλων bloggers.

-Η σωστή αναφορά στον δημιουργό: Παρόλο που μία πολύ μικρή αναφορά φράσης η λέξεων από ιστολόγιο άλλου χρήστη, δεν παραβιάζει τα όρια της «δίκαιης χρήσης», ο blogger πρέπει να θυμάται πάντα τον κανόνα του «αποκαλύπτω την πηγή μου», χρησιμοποιώντας τον σωστό και πλήρη τρόπο για να αποδώσει τα δέοντα στον δημιουργό.

-Οτιδήποτε ανήκει σε άλλον απαιτεί άδεια: Εξαιρώντας τα ως άνω από το Νόμο μη προστατευόμενα, οτιδήποτε άλλο δημοσιεύεται σε ολόκληρη τη μορφή του (εικόνα, κείμενο, βίντεο), απαιτεί τον έλεγχο σχετικά με το αν υπάρχει πρόβλεψη από τον δημιουργό για τέτοιου είδους χρήση από άλλους (πχ Creative Commons άδεια) και σε διαφορετική περίπτωση να μην δημοσιεύσει χωρίς άδεια.

-H δεοντολογία του blogging: Όπως και κάθε είδος δημόσιας έκφρασης έτσι και το blog καλύπτεται από τους δικούς του κανόνες ηθικής και δεοντολογίας (το λεγόμενο «netiquette»). O χρήστης του blog πρέπει να λαμβάνει υπόψη του το θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων σε ευρεία βάση, σεβόμενος τον τρόπο έκφρασης των ετέρων χρηστών αλλά και την προσπάθεια που κατέβαλλαν για να διαφυλάξουν την πρωτοτυπία του έργου τους. Τα πνευματικά δικαιώματα δεν είναι επομένως μόνο ζήτημα αποφυγής νομικών συνεπειών. Αποτελούν τον άξονα της πρωτότυπης δημιουργίας και θέτουν τα ηθικά όρια της ανταλλαγής πληροφοριών.

———————————-

[1] (πρβλ. Σ. Τάσση, Διαδίκτυο και ελευθερία έκφρασης – Το πρόβλημα των Blogs, ΔΙΜΕΕ, 2006/518 επ.).